Ένα τεράστιο μωσαϊκό εθίμων απλώνεται τις ημέρες του Πάσχα
από άκρη σε άκρη της Ελλάδας, με αναφορές στο παρελθόν και συμβολισμούς στο Θείο Δράμα και την Ανάσταση του Κυρίου.
Επμέλεια: Βίκυ Γκουγκουστάμου
Ξεχωριστά έθιμα με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων, από τον σαϊτοπόλεμο και το κάψιμο του Ιούδα, μέχρι λιτανείες και αυγομαχίες…
Χίος: Ο ρουκετοπόλεμος καλά κρατεί…
ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΒΛΑΧΟΣ
Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έρχεται και παραμένει ο ρουκετοπόλεμος, στην περιοχή Βροντάδες, με… αντίπαλους τους ενορίτες δύο αντικριστών εκκλησιών, του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερυθιανής, που αντάλλαξαν τη βραδιά της Ανάστασης βολές με κανονάκια. «Στόχοι» το καμπανάριο, ο τρούλος και το λιονταράκι του Αγίου Μάρκου. Το 1889 πήρε κάπως ανεξέλεγκτες διαστάσεις με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να απαγορεύσουν τα κανονάκια και οι ευρηματικοί Χιώτες να καταφύγουν σε αυτοσχέδιους μηχανισμούς-όπως γίνεται μέχρι σήμερα.
Το έθιμο έχει γίνει γνωστό όχι μόνο σε όλη την Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. λόγω της μεγάλης τηλεοπτικής προβολής και αποτελεί μέρος έλξης επισκεπτών για να απολαύσει ένα φαντασμαγορικό θέαμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι πριν γίνει γνωστό έπεφταν περίπου 20.000 ρουκέτες ενώ σήμερα ξεπερνούν τις 100.000!
Βόνιτσα: Το έθιμο των Αγρυπνιών
Στην πόλη της Βόνιτσας, αναβιώνει κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας ένα έθιμο που έχει παμπάλαιες ρίζες. Είναι το έθιμο των «Αγρυπνιών».
Πίσω από τον ιερό των Αγίων Αποστόλων στη συνοικία Μπούχαλη, οι «αγρυπνιστές» βάζουν μεγάλη φωτιά και τραγουδούν σατυρικά τραγούδια με αναφορές στο θεϊκό δράμα αλλά και κοινωνικά γεγονότα. Οι φωτιές ανάβονται κάθε βράδυ, τα τραγούδια επαναλαμβάνονται και η κατάληξη αυτών είναι μία: «Κύριε ελέησον».
Με «σαϊτοπόλεμο» και «Ξαμόνια» στην Καλαμάτα
Την Μεγάλη Πέμπτη όλα τα ξωκλήσια της βόρειας Καλαμάτας δέχονται εκατοντάδες πιστούς όπου ανάβουν τα καντήλια και ψέλνουν ύμνους. Εξ ου και η ονομασία του εθίμου «Ξαμόνια», που δεν υπάρχει καταγεγραμμένο ούτε ποτέ ούτε πώς ξεκίνησε, και αναφέρεται σε ξωκλήσια που βρίσκονται μόνα τους.
Σημείο συγκέντρωσης για τους πιστούς η θέση «Κουφού Ελιές», περίπου τα μεσάνυχτα, όπου ξεκινούν με έντονη θρησκευτικότητα και διάχυτη κατάνυξη, ένα ολονύκτιο προσκήνυμα στα «ξαμόνια»: Ευαγγελίστρια, Αγ. Θόδωροι, Αγ. Νικόλαος, Εισόδια Παναγίας, Αγία Αικατερίνη, Προφήτη Ηλία Σανατορίου, Αγία Σωτήρα, Άγιος Νεκτάριο, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Χαράλαμπος, Άγιος Θανάσης και Βελανιδιά. Η επιστροφή στην πόλη της Καλαμάτας γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες.
ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΝΙΚΗΤΑΣ ΚΩΤΣΙΑΡΗΣ
Την Κυριακή του Πάσχα το σκηνικό αλλάζει και γίνεται…εμπόλεμο. Ο σαϊτοπόλεμος, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, μπορεί να έχει στοιχίσει τη σωματική ακεραιτότητα αρκετών σαϊτολόγων ενώ το 2019 τραυματίστηκε θανάσιμα εικονολήπτης που κάλυπτε το πασχαλινό έθιμο, ωστόσο δυναμώνει κάθε χρόνο.
Οι συμμετέχοντες στον σαϊτοπόλεμο χωρίζονται σε ομάδες των 10-15 ατόμων, οι οποίοι διαθέτουν επικεφαλής, λάβαρο, και σαλπιγκτή. Οι περισσότεροι είναι ντυμένοι με παραδοσιακές στολές, ενώ οι υπόλοιποι προτιμούν να φορούν πρόχειρα ρούχα. Μόλις δοθεί το σύνθημα της έναρξης οι σαΐτες ανάβουν και ταυτόχρονα ακούγεται ένας εκκωφαντικός θόρυβος. Αμέσως μετά, ο σαϊτολόγος λυγίζει τη μέση και τα γόνατα, απλώνει τα χέρια σα να θυμίζουν φτερούγες για να τελειώσει μια εντυπωσιακή και επιβλητική εμφάνιση.
Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο κρατά από τους αγώνες των κατοίκων της Καλαμάτας κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τις σαΐτες για να απομακρύνουν το ιππικό των Τούρκων.
Στην Πάτρα κάνουν «Λέηση» για τύχη και ευδαιμονία
Στα βάθη των αιώνων χάνεται το έθιμο της «Λέησης» στην Πάτρα, και συγκεκριμένα στο ημιορεινό χωριό Άνω Καστρίτσι, που βρίσκεται μόλις 15 χλμ μακριά από την Αχαϊκή πρωτεύουσα.
Ένα έθιμο που δεν σταμάτησε ούτε καν επί Τουρκοκρατίας θέλει τους κατοίκους του χωριού να περιφέρουν εικόνες και λάβαρα, να ψέλνουν ύμνους και να κάνουν δέηση στο Θεό να τους προστατεύει. Τη Δευτέρα του Πάσχα, η «Λέηση» ξεκινά από την κεντρική εκκλησία του χωριού, τους Αγίους Σαράντα. Την πομπή «ανοίγει» η εικόνα της Ανάστασης και το Ευαγγέλιο και ακολουθούν οι πιστοί, με σημαίες, εξαπτέρυγα και εικόνες. Η πομπή σταματά σε κάθε ξωκλήσι με τους πιστούς να αναφωνούν «Κύριε ελέησον», απ’ όπου δόθηκε η ονομασία του εθίμου. Αφού περάσουν απ’ όλα τα ξωκλήσια και καθορισμένα σημεία επιστρέφουν στην εκκλησία για το καθιερωμένο πασχαλινό γλέντι με πλούσια εδέσματα και παραδοσιακούς χορούς.
Σύμφωνα με τον μύθο, όλα ξεκίνησαν πριν εκατοντάδες χρόνια όταν συνέβη κάτι παράδοξο: μια αγελάδα του χωριού γέννησε δύο μοσχαράκια, κάτι που δεν είχε συμβεί ποτέ πριν. Οι κάτοικοι του χωριού το θεώρησαν κακό οιωνό για τους ίδιους και τις σοδειές τους. Έτσι, έζεψαν τα μοσχαράκια με αλέτρι με χρυσό υνί, τα περιέφεραν γύρω από το χωριό και σε κάθε ύψωμά του έφτιαξαν ένα εξωκκλήσι, σε μια προσπάθεια να προφυλάξουν το χωριό από το «κακό».
Οι κάτοικοι μέχρι και σήμερα πιστεύουν ότι η «Λέηση» έχει λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας για το χωριό και τους ίδιους, ακόμη και στα χρόνια του εμφυλίου.
Ύδρα : Ο Θαλασσινός Επιτάφιος
Ένα από τα πιο όμορφα θρησκευτικά έθιμα της Ύδρας είναι ο θαλασσινός επιτάφιος, το βράδυ της Μ. Παρασκευής στην γραφική συνοικία Καμίνια.
Στην ενορία του Αγίου Ιωάννη ο «Θαλασσινός Επιτάφιος» θα περάσει από τα σοκάκια της περιοχής και θα καταλήξει στο γραφικό λιμανάκι των Καμινίων, όπου και θα μπει μέσα στη θάλασσα, για να ευλογήσει τα νερά και να φέρει τύχη στους σφουγγαράδες και τους ναυτικούς. O στολισμένος με λουλούδια της άνοιξης, Επιτάφιος με τους νέους του νησιού να τον υποβαστάζουν, οδηγείτε στη θάλασσα και ο ιερέας στην ακροθαλασσιά, αναπέμπει ευχή την «υπέρ των εν θαλάσση μακράν…», ευχή που μεταφέρει την ευλογία του Σταυρωθέντα Χριστού αλλά και της Εκκλησίας μας, για γαλήνια και ασφαλή ταξίδια των ναυτικών του νησιού αλλά και όλων των ναυτικών της Ελλάδας.
Η θρησκευτική-μυσταγωγική ατμόσφαιρα του Επιταφίου, δημιουργεί κατάνυξη στους παρευρισκόμενους πιστούς και μαρτυρά την ισχυρότατη σύνδεση των κατοίκων του νησιού με τη θάλασσα....
Το έθιμο αρχίζει το 1923 από τους σφουγγαράδες των Καμινιών, οι οποίοι ξεκινούσαν με τα καΐκια τους μετά την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και επέστρεφαν κοντά στις ημέρες της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού.
Ο Επιτάφιος μπαίνει στο νερό για να γίνει δέηση υπέρ των ναυτικών που ταξιδεύουν για να έχουν ήσυχα ταξίδια και καλή επιστροφή.
Πάτμος: Η Τελετή του Ιερού Νιπτήρα
Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα στο ιερό νησί της Πάτμου είναι ένα από τα παλαιότερα θρησκευτικά έθιμα, άρρηκτα συνδεδεμένο με τη Μεγάλη Εβδομάδα. Μια αναπαράσταση της πράξης του Ιησού, πριν τον Μυστικό Δείπνο όταν πήρε μια λεκάνη με νερό και έπλυνε τα πόδια των μαθητών του.
Το έθιμο της τελετής του Ιερού Νιπτήρα ξεκίνησε, περίπου τον 4ο αιώνα μ. Χ. Αρχικά στα μοναστήρια ενώ στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οι Αυτοκράτορες έπλεναν τα πόδια φτωχών πολιτών τους. Η τελετή στην Πάτμο μετρά περίπου τέσσερις αιώνες. Την Μ. Πέμπτη, μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, ξεκινά μια πομπή από τον Ηγούμενο, μοναχούς και πλήθος κόσμου, η οποία κατευθύνεται στην Χώρα της Πάτμου. Στην πλατεία Δημαρχίας, όπου είναι το τέλος της πομπής ο Ηγούμενος αναπαριστά τον Χριστό και πλένει τα πόδια 12 ιερέων. Το τελετουργικό συμπληρώνει ένα εξαιρετικό σκηνικό που στήνεται στην πλατεία και η ανάγνωση του Ευαγγελίου που περιγράφει όλα τα γεγονότα.
Ίος: Το έθιμο της κούνιας
Ανήμερα του Πάσχα στην Ίο πραγματοποιείται το έθιμο της κούνιας. Νεαρά κορίτσια του νησιού, ντυμένα με παραδοσιακές στολές, στήνουν κούνιες στο κέντρο της Χώρας. Οι νέοι του νησιού τις κουνούν και όλοι μαζί τραγουδούν παραδοσιακά ερωτικά τραγούδια.
Λιβαδειά: Κάποιο… λάκκο έχει το Πάσχα
Για όποιον θέλει να ζήσει ένα παραδοσιακό Ρουμελιώτικο Πασχαλινό γλέντι, η Λιβαδειά είναι μονόδρομος με το έθιμο του «λάκκου».
Ο παραδοσιακός «λάκκος» στήνεται στις πηγές της Κρύας. Εκεί, μετά την Ανάσταση οι κάτοικοι ετοιμάζουν μια τεράστια ψησταριά, τον λάκκο. Μαζεύουν ξύλα και ανάβουν φωτιά με την αναστάσιμη λαμπάδα. Ακολουθώντας ένα τελετουργικό με ραντίσματα και χτυπήματα με ένα μακρύ ξύλο ετοιμάζεται η θράκα για να ψηθούν δεκάδες αρνιά και κοκορέτσια. Το γλέντι ξεκινά από νωρίς την Κυριακή της Αναστάσεως μέχρι το απόγευμα με τη συμμετοχή παραδοσιακών χορευτικών και μουσικών συγκροτημάτων.
Θάσος : Παρακαλάνε για βροχή
«Για βρέξ’ Απρίλη μ» είναι το έθιμο, με διονυσιακές ρίζες, που στήνεται κάθε τρίτη ημέρα του Πάσχα στα Λιμενάρια της Θάσου και σήμερα έχει καθιερωθεί ως μια μεγάλη παραδοσιακή γιορτή. Οι κάτοικοι στήνουν ένα μεγάλο γλέντι, χορεύουν και παρακαλούν το Θεό να βρέξει για να έχουν τα αμπέλια τους καλή σοδειά. Παραδοσιακά χορευτικά και μουσικά συγκροτήματα συμπληρώνουν το σκηνικό, ενώ στο σημείο κάτοικοι και επισκέπτες θα γευτούν κρέας με ρύζι που μαγειρεύεται επί τόπου σε τεράστια καζάνια.
Κέρκυρα: «Μπότηδες» και «Μαστέλα»
Αναμφισβήτητα, το πιο γνωστό και προβεβλημένο έθιμο στη χώρα μας είναι το σπάσιμο των «μπότηδων» στην Κέρκυρα. Ένα έθιμο με ρίζες από τα ενετικά χρόνια της κατοχής του νησιού. Οι καθολικοί Βενετοί τότε έσπαγαν τις παλιές στάμνες την Πρωτοχρονιά, για να φέρει όλα τα αγαθά ο νέος χρόνος. Οι ορθόδοξοι Κερκυραίοι, υιοθέτησαν το έθιμο αλλά για το Πάσχα, όπου οι Ενετοί τους επέτρεπαν να γιορτάζουν μόνο το μεσημέρι.
ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΚΑΤΑΠΟΔΗΣ
Έτσι, με την πρώτη Ανάσταση το Μ. Σάββατο οι κάτοικοι βγαίνουν στα μπαλκόνια τους και σπάνε τους μπότηδες και χιλιάδες κόσμου στους δρόμους απαθανατίζει τη στιγμή. Με το σπάσιμο των πήλινων κανατιών φεύγει η κακοτυχία, γι’ αυτό αν βρεθείτε στην Κέρκυρα πάρτε μαζί σας ένα σπασμένο κομμάτι και φυλάξτε το για καλή τύχη στο σπίτι σας!
Την ίδια ώρα με το σπάσιμο των μπότηδων, στην περιοχή της Πίνιας λαμβάνει χώρα το έθιμο της «μαστέλας». Σ’ ένα στολισμένο με μυρτιές και κορδέλες βαρέλι γεμάτο νερό, οι περαστικοί ρίχνουν κέρματα, κάνοντας μια ευχή. Με το που θα ακουστούν οι καμπάνες της πρώτης Ανάστασης αναλαμβάνει κάποιος να…βουτήξει στο βαρέλι και να μαζέψει τα χρήματα.
Άγιος Νικόλαος (Λασίθι): Ο Ιούδας... καίγεται υπέροχα (στη λίμνη)
Σε αρκετά μέρη της Ελλάδας διαδραματίζεται το κάψιμο του προδότη Ιούδα, όπως σχεδόν σε όλη την Κρήτη. Από τα πιο εντυπωσιακά… καψίματα, είναι αυτό του Ιούδα στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου, που λαμβάνει χώρα στη λίμνη της πόλης.
Στον Άγιο Νικόλαο τοποθετείται μια σχεδία με ένα ομοίωμα του Ιούδα στο κέντρο της λίμνης και καίγεται με την Ανάσταση. Το έθιμο είναι ταυτισμένο με την περιοχή και κάθε χρόνο συγκεντρώνει εκατοντάδες ντόπιους και επισκέπτες.
Από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου νέοι που έχουν μαζέψει κλαδιά, φτιάχνουν μια σχεδία. Πάνω της, τοποθετεί την Αγχόνη, από την οποία κρέμεται το ομοίωμα του Ιούδα. Με τη βοήθεια ενός βαρκάρη η πλωτή βάση μεταφέρεται στο κέντρο της λίμνης ενώ η φωτιά φτάνει με ειδική κατασκευή με σχοινιά από τα βράχια που καλύπτουν περιμετρικά τη λίμνη στη σχεδία.
Αυγομαχίες στην Κεντρική Μακεδονία
Ένα ποντιακό έθιμο που παραμένει αναλλοίωτο στο χρόνο αναβιώνει τις ημέρες του Πάσχα σε διάφορες πόλεις και χωριά της βόρειας Ελλάδας. Αν βρεθείτε στην Καβάλα, τις Σέρρες, τη Δράμα και άλλα σημεία που θα δείτε τις περίφημες… «Αυγομαχίες»! Σύμφωνα με τους όρους του διαγωνισμού, ο κάθε διαγωνιζόμενος φέρνει μαζί του 30 λευκά βρασμένα αυγά κότας. Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, ξεκινά ο αγώνας, σε προκαθορισμένο χώρο, και νικητής είναι αυτός που θα καταφέρει να σπάσει όλα τα αυγά των αντιπάλων του.
